Ostracyzm społeczny - psychologia wykluczenia

Czym jest ostracyzm społeczny i dlaczego tak silnie wpływa na naszą psychikę?

W artykule omawiamy mechanizmy psychologiczne stojące za wykluczeniem, jego konsekwencje emocjonalne oraz możliwe strategie radzenia sobie z odrzuceniem – zarówno w pracy, w grupie rówieśniczej, jak i w relacjach osobistych.

 

Czym jest ostracyzm społeczny?

Pewnie zastanawiasz się nad tym, co to jest ostracyzm.  To zjawisko psychologiczne, które oznacza odrzucenie społeczne jednostki przez grupę. Definicja ostracyzmu odnosi się do sytuacji, w której dana osoba jest celowo ignorowana, pomijana lub izolowana przez innych – może to być brak odpowiedzi na wiadomości, unikanie kontaktu wzrokowego czy całkowite pomijanie jej w rozmowach. Ostracyzm oznacza wykluczenie, które może być bolesne, stresujące i prowadzić do poważnych konsekwencji psychicznych, zwłaszcza gdy trwa długo.

Pojęcie ostracyzmu społecznego sięga starożytności. W Atenach, około 500 lat przed naszą erą, funkcjonował sąd skorupkowy (ostrakismos), w którym obywatele głosowali na glinianych skorupkach – ostrakon – kto ma zostać wygnany z polis. Celem było „oczyszczenie” społeczeństwa z jednostek zagrażających demokracji. Taka forma wykluczenia osoby miała charakter systemowy i usankcjonowany prawnie. Z czasem, choć forma się zmieniła, idea społecznej izolacji przetrwała do dziś.
 

Współczesna psychologia wykluczenia opisuje ostracyzm społeczny jako powszechne zjawisko, które może pojawiać się w niemal każdym środowisku: w pracy, szkole, rodzinie, czy w grupie rówieśniczej. 

Ostracyzm dotyczy osób, które często nie spełniają oczekiwań grupy, są inne, kontrowersyjne lub po prostu „nie pasujące” do społecznych norm. Ofiara ostracyzmu doświadcza często uczucia samotności, spadku poczucia własnej wartości i depresji. Badania psychologiczne (np. Williams, Zadro, Wesselmann) wykazują, że nawet krótkotrwałe odrzucenie społeczne może aktywować w mózgu te same obszary, które odpowiadają za fizyczny ból.

 

Współcześnie ostracyzm społeczny występuje w subtelnych i ukrytych formach, trudnych do udowodnienia, ale nie mniej bolesnych. Może być epizodyczny – jednorazowy, albo chroniczny, czyli długotrwały. Im szybciej osoba wykluczona podejmie działania, aby przeciwdziałać izolacji, tym większa szansa na przerwanie tego szkodliwego procesu.

 

Przyczyny ostracyzmu społecznego 

Dlaczego dochodzi do ostracyzmu? Skąd bierze się potrzeba wykluczania jednostki z grupy? Choć ostracyzm kojarzy się głównie z relacjami międzyludzkimi, jego źródła sięgają znacznie głębiej – do struktur psychologicznych i społecznych, które kierują życiem społecznym. Ostracyzm – definicja – to forma wykluczenia społecznego, polegająca na celowym ignorowaniu, izolowaniu lub pomijaniu jednostki przez grupę. Jest to zjawisko, które może mieć zarówno charakter ukryty jak i jawny.


Przyczyny ostracyzmu:


1. Zazdrość i poczucie zagrożenia


Jedną z najczęstszych przyczyn ostracyzmu jest zazdrość – zarówno o dobra materialne, jak i cechy niematerialne, takie jak uroda, sukces zawodowy, talent czy umiejętności społeczne. Osoby dotknięte wykluczeniem nierzadko są tymi, które w rzeczywistości cieszą się podziwem otoczenia, ale jednocześnie wywołują frustrację i poczucie niższości u innych. Taki mechanizm można zaobserwować szczególnie w kontekście ostracyzmu w pracy, gdzie osoba kompetentna i ambitna może stać się celem pomówień, ignorowania czy izolowania przez współpracowników obawiających się utraty pozycji.


2. Różnice poglądów i brak umiejętności dialogu


Przyczyny wykluczenia społecznego często wynikają z różnic w wartościach, przekonaniach politycznych, religijnych czy światopoglądowych. Zamiast otwartej dyskusji, grupy społeczne mogą reagować społecznymi mechanizmami odrzucenia, eliminując jednostkę myślącą inaczej. W badaniu Forehandu i Longa (2010) wykazano, że uczniowie, którzy wyrażali niepopularne poglądy, byli częściej ignorowani i pomijani przy pracy grupowej. To przykład, jak odmienność w myśleniu może prowadzić do izolacji.


3. Stereotypy i uprzedzenia


Stereotypy stanowią kolejną silną podstawę ostracyzmu. Opierając się na uproszczonych, często nieprawdziwych przekonaniach (np. „kobiety nie nadają się do nauk ścisłych”, „osoby starsze nie rozumieją nowoczesności”), społeczeństwo może wykluczać osoby nie pasujące do dominujących norm. Osoby o odmiennym pochodzeniu etnicznym, tożsamości płciowej czy orientacji seksualnej są szczególnie narażone na wykluczenie społeczne. 


4. Brak tolerancji wobec odmienności fizycznej lub psychicznej


Różnice w wyglądzie, niepełnosprawność, zaburzenia mowy, a nawet styl ubierania się mogą stać się powodem izolacji. Społeczne przyczyny ostracyzmu bywają zaskakująco powierzchowne – dzieci w szkole mogą wykluczać rówieśników za noszenie „niemodnych” ubrań, a dorośli dystansują się od osób, które nie wpisują się w standardy atrakcyjności czy normy kulturowe. To wykluczenie często nie jest werbalne – przyjmuje formę milczenia, odwracania wzroku, pomijania – co sprawia, że trudniej je zidentyfikować.


5. Osobowość i brak kompetencji społecznych


Jak rozpoznać ostracyzm? Często sprawcami są osoby o niskiej empatii, mało asertywne, niepewne siebie, ale również narcystyczne czy manipulacyjne. Izolując innych, próbują wzmocnić własne poczucie wartości i kontrolować grupę. Jednocześnie niektóre cechy osoby dotkniętej wykluczeniem – np. dominujące zachowania, nadmierna pewność siebie czy nietypowy sposób komunikacji – mogą prowokować reakcje obronne u otoczenia.


6. Czynniki kontekstowe: środowisko, kultura, organizacja


Wyniki metaanaliz (np. Williams, Wesselmann, Nairne, 2012) wskazują, że wykluczenie w pracy często wynika z cech strukturalnych organizacji: braku jasnych zasad, niskiego poziomu wsparcia psychologicznego, słabego przywództwa. Tam, gdzie nie ma przestrzeni na rozmowę i różnorodność, przyczyny ostracyzmu znajdują podatny grunt. Silnie działa tu mechanizm „kozła ofiarnego” – grupy wyłaniają jednostkę, którą można obarczyć winą za niepowodzenia.
 

Ostracyzm w miejscu pracy, szkole i przestrzeni wirtualnej 

Formy ostracyzmu społecznego zależą od kontekstu, ale wszystkie mają wspólną cechę – prowadzą do poczucia wykluczenia społecznego oraz obniżenia dobrostanu psychicznego osób nim dotkniętych.


Ostracyzm w pracy 


Ostracyzm w pracy często występuje w formie mobbingu, który według definicji prof. Leymanna i badań Soni Noring, polega na długotrwałym i powtarzalnym oddziaływaniu psychicznym, prowadzącym do zniszczenia interakcji społecznych i zdrowia psychicznego jednostki. Typowe formy to: ignorowanie, plotki, publiczne krytykowanie, przypisywanie zadań poniżej kwalifikacji czy odbieranie projektów.

Osoby doświadczające ostracyzmu w miejscu pracy często tracą kredyt zaufania, zmagają się z obniżoną samooceną, lękiem, wypaleniem zawodowym, a niekiedy nawet objawami PTSD. Zjawisko to może przybierać formę jawnej niechęci lub być zakamuflowane, przez co trudniejsze do zidentyfikowania. Z tego względu kluczowe jest pytanie: jak reagować na ostracyzm w pracy? Przede wszystkim – poprzez wdrażanie polityki antymobbingowej, edukację kadry zarządzającej oraz dostęp do pomocy psychologicznej przy ostracyzmie.

Ostracyzm w szkole – wykluczenie uczniów z grupy rówieśniczej

W środowisku szkolnym ostracyzm towarzyski dotyczy dzieci i młodzieży wykluczanych z grup ze względu na odmienność – wygląd, status ekonomiczny, poglądy lub nietolerancję wobec cech takich jak niepełnosprawność czy pochodzenie etniczne. Osoby doświadczające wykluczenia w szkole często spotykają się z celowym ignorowaniem, przezwiskami, izolowaniem podczas przerw lub projektów grupowych.

Skutki są długofalowe – obniżenie motywacji do nauki, wzrost poziomu stresu, depresja, zaburzenia lękowe. Aby uniknąć ostracyzmu społecznego w szkołach, kluczowe jest budowanie postaw tolerancji, integracja uczniów o różnych cechach oraz szybka reakcja pedagogów na symptomy dyskryminacji.


Ostracyzm w mediach społecznościowych – cyber ostracyzm i cancel culture


W dobie internetu rozwinęła się nowa forma wykluczenia – ostracyzm wirtualny, określany również jako cyber ostracyzm. Ostracyzm w mediach społecznościowych dotyka zarówno osób prywatnych, jak i marek. W przypadku firm objawia się w postaci nawoływania do bojkotu, negatywnych komentarzy czy masowego unfollowowania. Często zjawisko to przybiera ekstremalną postać tzw. cancel culture, prowadząc do trwałego usunięcia kogoś z przestrzeni publicznej.

Choć nie każda forma ostracyzmu wirtualnego to hejt i mowa nienawiści są szczególnie niebezpieczne. Osoby doświadczające wykluczenia online często cierpią psychicznie, wycofują się z życia społecznego, zmagają się z depresją czy lękiem. Dlatego ważne jest, aby społeczeństwo wiedziało jak rozpoznać ostracyzm i potrafiło odpowiednio reagować – zgłaszać nadużycia, wspierać ofiary, promować kulturę dialogu.


Ostracyzm w rodzinie 

Choć rzadziej omawiany, ostracyzm w rodzinie to realne zjawisko, które może dotknąć osoby z innym światopoglądem, orientacją, stylem życia czy nawet wyborami zawodowymi. Może przybierać postać izolowania z życia rodzinnego, cichego traktowania, braku wsparcia czy jawnej niechęci.
 

Skutki ostracyzmu – psychiczne, społeczne i emocjonalne

Ostracyzm społeczny to jedno z najbardziej dotkliwych zjawisk, z jakimi może zmierzyć się jednostka w środowisku zawodowym i prywatnym. Zjawisko ostracyzmu społecznego polega na celowym pomijaniu, ignorowaniu lub wykluczeniu danej osoby z grupy. Choć bywa niewerbalne i pozornie "ciche", wywołuje psychiczne skutki wykluczenia, które mogą być równie destrukcyjne jak otwarta przemoc.

 

Wraz z tym pojawia się lęk – przed oceną, kompromitacją, a nawet codziennymi interakcjami w pracy czy rodzinie. Poczucie izolacji nasila także ryzyko depresji, której objawami są apatia, chroniczne zmęczenie i brak sensu życia.

Konsekwencje ostracyzmu społecznego sięgają jednak znacznie dalej. Z czasem wykluczona osoba zaczyna unikać kontaktów społecznych, co prowadzi do izolacji społecznej. Brak wsparcia, zrozumienia i akceptacji może skutkować rozwojem nerwicy, fobii społecznej, a w skrajnych przypadkach nawet myślami samobójczymi. Tego rodzaju skutki wykluczenia społecznego nie tylko wpływają na życie prywatne jednostki, ale przekładają się również na jej funkcjonowanie zawodowe – obniżone zaangażowanie, wypalenie i częstsze odejścia z pracy.
 

Skutki ostracyzmu społecznego są głębokie, długotrwałe i często niewidoczne na pierwszy rzut oka. Ignorowanie drugiego człowieka – czy to w pracy, czy w domu – może być jedną z najbardziej bolesnych form przemocy, prowadzącą do depresji, lęku, spadku poczucia własnej wartości i trwałej izolacji społecznej.

Strategie radzenia sobie z wykluczeniem

Ostracyzm – co to? To zjawisko społeczne polegające na wykluczeniu jednostki z grupy, które może mieć poważne konsekwencje dla jej zdrowia psychicznego i funkcjonowania społecznego. Aby skutecznie sobie z nim radzić, warto wdrożyć odpowiednie strategie obrony przed wykluczeniem, które pomogą odzyskać równowagę i poczucie wartości.
 

Równie istotny jest rozwój osobisty – nauka nowych umiejętności, hobby czy aktywność fizyczna wzmacniają poczucie sprawczości i poprawiają nastrój. W procesie zdrowienia ogromną rolę odgrywa także praca nad samooceną, którą można wspierać poprzez praktykowanie wdzięczności, prowadzenie dziennika sukcesów czy korzystanie z afirmacji.

Pomocna bywa również asertywność, czyli umiejętność wyrażania swoich potrzeb i emocji w sposób jasny i spokojny. Dzięki niej można wyznaczać granice i chronić się przed kolejnymi aktami odrzucenia. To nie tylko narzędzie komunikacyjne, ale też element wspierający psychologię wykluczenia poprzez odbudowę poczucia własnej wartości.

Warto również rozważyć uczestnictwo w grupach wsparcia – to bezpieczna przestrzeń do dzielenia się doświadczeniami i uzyskiwania pomocy od osób, które przeszły przez podobne sytuacje. Tego rodzaju wsparcie dla osób odrzuconych ma ogromne znaczenie w procesie leczenia emocjonalnych ran.

 

Wsparcie psychologiczne dla osób doświadczających ostracyzmu

Psychoterapia a wykluczenie społeczne to temat coraz częściej poruszany w badaniach psychologicznych. Współczesna nauka jednoznacznie wskazuje, że wpływ wykluczenia społecznego na zdrowie psychiczne człowieka może być głęboki i długotrwały – prowadzi do obniżenia poczucia własnej wartości, depresji, lęku, a w skrajnych przypadkach nawet do myśli samobójczych. Niezależnie od tego, czy mamy do czynienia z najlżejszą formą ostracyzmu (np. ignorowanie), czy z jego bardziej dotkliwą formą (celowe wykluczanie z działań grupowych czy publiczne zawstydzanie wobec danej osoby), reakcja psychiczna może być równie bolesna.

Terapia może pomóc w zrozumieniu własnych emocji, odbudowie tożsamości oraz w wypracowaniu zdrowych mechanizmów radzenia sobie z odrzuceniem.

Dostępne są różne formy wsparcia, w tym terapia indywidualna, która umożliwia dogłębne przepracowanie osobistych doświadczeń, a także coraz popularniejsza psychoterapia online.  Wsparcie dla osób odrzuconych może mieć również formę grup wsparcia, w których uczestnicy dzielą się swoimi przeżyciami i wspierają się nawzajem w procesie leczenia. Tego typu kontakt zmniejsza poczucie izolacji i pomaga w odbudowie więzi społecznych.

 

ZAREZERWUJ WIZYTĘ

Bibliografia

Wasilewski, B. W. (2005). Następstwa psychologiczne i zdrowotne mobbingu. Sztuka Leczenia, 12(3-4), 39-46.
Madeja-Bień, K., & Gamian-Wilk, M. (2017). Wybrane skutki wykluczenia społecznego. Teraźniejszość–Człowiek–Edukacja, 20(4 (80)), 45-58.
Zabiełło, A. (2022). Jak użytkownicy Internetu wykluczają marki i dlaczego ostracyzm to kara nie tylko psychologiczna?. Dyskurs & Dialog, (1 (9)), 85-100.