Czym jest rozdwojenie jaźni i jak je odróżnić od innych zaburzeń?

Rozdwojenie jaźni to potoczne określenie zaburzenia dysocjacyjnego tożsamości.

Dowiedz się, czym się charakteryzuje, jakie są jego przyczyny i jak odróżnić je od innych problemów psychicznych, takich jak schizofrenia czy zaburzenia borderline.

Artykuł porządkuje wiedzę i rozwiewa mity na temat rodwojenia jaźni.

 

Czym jest rozdwojenie jaźni?

Rozdwojenie jaźni, znane bliżej jako zaburzenie dysocjacyjne tożsamości, jest rzadkim i nadal nie do końca poznanym zaburzeniem. Jednym z pierwszych badaczy, który w znaczącym zakresie rozwinął pojęcie rozdwojenia jaźni, był Pierre Janet – francuski psycholog i neurolog. Uważał on, że rozdwojenie jaźni wynika z niezdolności jednostki do zintegrowania traumatycznych wspomnień i przeżyć z resztą świadomości. Czy tak właśnie jest? Co to tak naprawdę oznacza rozdwojenie jaźni?

Na czym polega osobowość wieloraka, czyli dysocjacyjne zaburzenie tożsamości (DID)? Osobowość wieloraka to zaburzenie niezwykle rzadkie, w którego prawdziwość wątpi wiele osób. Polega na posiadaniu co najmniej dwóch różnych osobowości, które zazwyczaj są względnie niezależne i nieświadome istnienia pozostałych osobowości. Osobowości te żyją swoim własnym życiem, co jakiś czas przejmując całkowitą, dominującą kontrolę nad osobą.
 

Czy posiadanie odrębnych tożsamości oraz zmiennych osobowości jest częstym zjawiskiem? Rozdwojona jaźń jest jednym z najrzadziej występującym zaburzeniem, ponieważ wymaga spełnienia bardzo specyficznych i złożonych kryteriów diagnostycznych. Diagnoza zaburzenia dysocjacyjnego tożsamości często jest trudna, ponieważ objawy mogą przypominać inne zaburzenia psychiczne, takie jak schizofrenia, borderline czy zaburzenia afektywne dwubiegunowe. 

Warto wiedzieć, że wiele przypadków pozostaje niezdiagnozowanych także z powodu braku świadomości zarówno wśród pacjentów, jak i niektórych specjalistów. 

Mity i fakty o dysocjacyjnym zaburzeniu tożsamości:

MIT: Każda osoba z rozdwojeniem jaźni jest niebezpieczna dla otoczenia. → FAKT: Większość osób z tym zaburzeniem nie stanowi zagrożenia dla innych, ponieważ ich zachowania są wynikiem traumy i cierpienia, a nie agresji.

MIT: Dysocjacyjne zaburzenie tożsamości to wymysł lub udawanie. → FAKT: To realne i poważne zaburzenie psychiczne, potwierdzone przez specjalistów, często powiązane z ciężkimi doświadczeniami z dzieciństwa.

MIT: Tożsamości w osobowości wielorakiej są zawsze całkowicie odmienne i mają własne imiona. → FAKT: Chociaż to możliwe, nie zawsze tak jest. Różne stany tożsamości mogą się różnić od siebie subtelnie i niekoniecznie muszą mieć odrębne imiona.
 

Przyczyny rozdwojenia jaźni

Rozdwojona jaźń to zaburzenie, które przez długi czas było owiane tajemnicą i wzbudzało niepokój. Trudność w zrozumieniu istoty tego zaburzenia wynikała głównie z tego, że zjawisko osobowości mnogiej było wyjątkowo rzadkie, a także trudne do zaobserwowania w warunkach klinicznych. Ponadto osoby cierpiące na to zaburzenie często ukrywały swoje objawy lub nie były ich w pełni świadome, co dodatkowo utrudniało badania i trafną diagnozę.

Co powoduje rozdwojenie jaźni? Jakie są jego przyczyny? Dysocjacyjne zaburzenie osobowości (DID) to choroba, która powstaje na skutek bardzo ciężkich i często wielokrotnie powtarzających się traumatycznych doświadczeń. Rozszczepienie osobowości ma na celu ochronę osoby przed cierpieniem, spowodowanym ekstremalnymi sytuacjami przemocy fizycznej, seksualnej lub psychicznej. Mechanizm rozdwojenia jaźni pozwala „uciec” w inny stan świadomości, w którym nie odczuwa traumy w bezpośredni sposób.

Jako inne przyczyny rozdwojenia jaźni można wymienić:

traumy dzieciństwa – w szczególności przypadki wykorzystywania seksualnego (np. kazirodztwa), ciężkiego znęcania się fizycznego (bicie, przypalanie, zamykanie w szafie, zakopywanie), psychicznego (upokarzanie, grożenie, izolowanie), a także bycie świadkiem przemocy wobec innych członków rodziny,
traumatyczne doświadczenia w dorosłości – brutalne napaści, gwałty, tortury, doświadczenia wojenne, długotrwałe znęcanie się, bycie świadkiem śmierci bliskich osób lub udział w katastrofach.

Ponadto dzieci mogą nie posiadać wsparcia w rodzinie czy w szkole, a także nie wiedzieć, w jaki sposób mogą zapytać o pomoc. W takiej sytuacji obrona przed rozwinięciem osobowości wielorakiej jest bardzo trudna. 
 

Warto pamiętać, jak ważne jest wczesne rozpoznanie i wsparcie terapeutyczne dla osób, które doświadczyły traumy.
 

Czy każda osoba z poważną traumą rozwinie dysocjacyjne zaburzenie tożsamości? Nie, nie każda osoba, która doświadczyła poważnej traumy, rozwinie dysocjacyjne zaburzenie tożsamości (DID). Choć ciężkie i powtarzające się urazy psychiczne, zwłaszcza w dzieciństwie, są głównym czynnikiem ryzyka, to wystąpienie rozdwojonego stanu osobowości zależy również od indywidualnych predyspozycji, takich jak:
 

• wysoka zdolność do dysocjacji,
• wiek w momencie przeżycia traumy (im młodsze dziecko, tym większe ryzyko),
• brak wsparcia emocjonalnego i stabilnej opieki,
• długość i intensywność nadużyć.

Wielu ludzi przechodzi przez traumatyczne wydarzenia, rozwijając inne zaburzenia psychiczne (np. PTSD, depresję, lęki) lub radząc sobie bez poważniejszych objawów klinicznych. DID rozwija się zazwyczaj u tych, którzy w dzieciństwie nie mieli żadnych bezpiecznych relacji, a ich jedynym sposobem na przetrwanie było uciekanie w alternatywne stany świadomości.

 

Objawy rozdwojenia jaźni

Rozdwojenie jaźni objawia się występowaniem dwóch lub więcej osobowości, które są odrębne i najczęściej nieświadome siebie nawzajem. Każda z tych osobowości (tzw. osobowości alternatywnych) może mieć własne imię, wiek, płeć, cechy charakteru, a nawet styl mówienia czy sposób poruszania się. Osobowości te przejmują na zmianę kontrolę nad zachowaniem osoby, często bez jej wiedzy. Mogą ze sobą współpracować, ignorować się, pozostawać w konflikcie lub nawet nawzajem sabotować. Osobowość pierwotna zwykle charakteryzuje się biernością i niską samooceną, natomiast alternatywne często pełnią funkcje ochronne lub agresywne.

Uznano także, że osobowości alternatywne mogą być zarówno dobrze zarysowane, jak i bardziej subtelne (np. ujawniać się poprzez wewnętrzne głosy, nastroje, emocje lub działania, których osoba nie pamięta lub nie rozumie). ICD-10 skupiało się głównie na klasycznym obrazie „dwóch lub więcej odrębnych osobowości”, natomiast ICD-11 rozszerza rozumienie tego zaburzenia o szereg dodatkowych objawów dysocjacyjnych.
 

Jakie można wymienić objawy zaburzenia rozdwojenia jaźni? Dysocjacyjne zaburzenie tożsamości (DID) według DSM-5 charakteryzuje się występowaniem następujących objawów:
 

• zmiana tożsamości – obecność co najmniej dwóch wyraźnych osobowości, z których każda ma odrębny sposób myślenia, odczuwania i zachowania,
   
• problemy z pamięcią – niemożność przypomnienia sobie ważnych informacji osobistych, w tym wydarzeń traumatycznych; osoba może nie pamiętać, co robiła przez ostatnie godziny lub dni, może także znajdować nieznane przedmioty w swoich rzeczach,
   
• objawy dysocjacyjne – uczucie, jakby oglądało się swoje życie z zewnątrz (depersonalizacja), odrealnienie otoczenia (derealizacja),
   
• objawy emocjonalne – nagłe zmiany nastrojów, stany odrętwienia emocjonalnego lub nieadekwatne reakcje emocjonalne,
   
• objawy somatyczne – bóle ciała bez medycznego uzasadnienia, odczucia związane z ciałem innej osobowości,
   
• inne objawy – słyszenie głosów, które mogą reprezentować inne osobowości, „zaniki świadomości” (transy, odpływanie), działania podejmowane poza świadomością osoby dominującej.

Czy objawy rozdwojenia jaźni potrafią ulec nasileniu? Objawy rozdwojenia jaźni mogą ulec znacznemu nasileniu, zwłaszcza w sytuacjach stresowych, przypominających wydarzenia traumatyczne lub w momentach konfrontacji z trudnymi emocjami.

Czynniki takie jak stres, przemoc, zmęczenie, konflikty interpersonalne czy terapia dotykająca wspomnień z dzieciństwa mogą prowadzić do częstszych zmian osobowości, intensyfikacji amnezji, pogorszenia funkcjonowania oraz wzrostu zachowań autodestrukcyjnych lub samobójczych. Brak leczenia również może pogłębiać zaburzenie, dlatego warto zadbać o znalezienie właściwego nurtu psychoterapii.

 

Jak rozpoznać rozdwojenie jaźni?
 

Rozdwojenie jaźni – co to dokładnie znaczy? Rozdwojenie jaźni to dysocjacyjne zaburzenie osobowości, które polega na tym, że co najmniej dwie osoby znajdują się w jednym ciele, co zaburza funkcjonowanie człowieka. Wyobraź sobie, że to ciebie dotyczy zaburzenie dysocjacyjne tożsamości – jak myślisz, jakie mogłoby być to doświadczenie? Z jakimi konsekwencjami mogłoby się wiązać?

 

Nie wie, dlaczego znalazła się w danym miejscu, jaka dokładnie jest data. Towarzyszy temu często dezorientacja, poczucie utraty kontroli nad własnym życiem i luki w pamięci, których nie da się wytłumaczyć zwykłym zapomnieniem.

Osobowość mnoga to także wielokrotne doświadczanie niepokoju i strachu, gdy dana tożsamość z czasem uświadamia sobie obecność innych „ja”. Dokonuje tego poprzez znajdowanie przedmiotów, których nie pamięta czy zapisków, których nie napisała. Lęk może być również wywołany przez poczucie bycia obserwowanym od wewnątrz, a dokładniej przez inne głosy w głowie, które często komentują działania, krytykują lub próbują przejąć kontrolę.

Rozdwojenie jaźni u dzieci

Rozdwojenie jaźni może rozwinąć się już w dzieciństwie – w szczególności u dzieci, które doświadczyły powtarzających się, ekstremalnych traum (przykładem może być przemoc fizyczna, seksualna, zaniedbanie czy bycie świadkiem przemocy). Objawy u dzieci bywają trudne do rozpoznania, ponieważ mogą przypominać zaburzenia koncentracji, wybuchy złości, nagłe zmiany zachowania czy prowadzenie rozmów z wymyślonymi przyjaciółmi. W odróżnieniu od zabaw dziecięcych, w dysocjacyjnym zaburzeniu tożsamości występują znaczne luki pamięci i wyraźne różnice między stanami osobowości.

Dwubiegunowość a rozdwojenie jaźni

Chociaż zaburzenie afektywne dwubiegunowe i osobowość mnoga mogą mieć wspólne objawy, takie jak nagłe zmiany nastroju czy zachowania, to są to zupełnie różne zaburzenia. W dwubiegunowości mamy do czynienia z naprzemiennymi epizodami manii i depresji, które trwają tygodnie lub miesiące, a osoba zachowuje ciągłość tożsamości.
 

W rozdwojeniu jaźni dochodzi do przełączania się między różnymi osobowościami, z których każda może mieć inne cechy, pamięć i sposób myślenia. W osobowości wielorakiej występują też znaczne luki pamięciowe oraz poczucie braku kontroli nad własnym życiem, czego nie ma w zaburzeniu afektywnym dwubiegunowym.

Rozdwojenia jaźni a schizofrenia
 

Rozdwojenie jaźni i schizofrenia to dwa całkowicie odrębne zaburzenia, choć często bywają mylone. Schizofrenia to psychoza, w której dominują objawy takie jak urojenia, halucynacje (np. słyszenie głosów z zewnątrz), zaburzenia myślenia czy spłycenie emocji. W rozdwojeniu jaźni halucynacje (np. wewnętrzne głosy) są wynikiem obecności alternatywnych tożsamości, a nie zaburzenia postrzegania rzeczywistości.

 

Skutki rozdwojenia jaźni

Zaburzenia psychiczne mogą przyjmować różne formy i stopnie nasilenia, wpływając na codzienne funkcjonowanie człowieka. Jednym z bardziej złożonych i trudnych do zdiagnozowania schorzeń jest zaburzenie osobowości mnogiej, które wpływa negatywnie nie tylko na jednostkę, ale także na jej otoczenie. 

 

Jak tożsamość osobowości mnogiej może oddziaływać na osobę i jej otoczenie? Jako skutki rozdwojenia jaźni dla jednostki można wymienić:

• utrata ciągłości doświadczeń, która prowadzi do dezorientacji i poczucia izolacji,
• problemy z pamięcią, takie jak amnezja i trudności w przypominaniu sobie ważnych wydarzeń,
• trudności w relacjach interpersonalnych spowodowane niestabilnością emocjonalną i problemami w komunikacji (wynikającymi, m.in. ze zmiany tożsamości),
• zwiększone ryzyko samookaleczeń i prób samobójczych, często podejmowanych nieświadomie przez osobę cierpiącą.

Jako skutki rozdwojenia jaźni dla otoczenia można wyróżnić:
 

• nieprzewidywalność zachowania osoby chorej, która może prowadzić do nieporozumień, napięć i konfliktów,
• obciążenie emocjonalne i psychiczne dla rodziny oraz bliskich, którzy często czują się bezradni wobec trudnej sytuacji,
• konieczność dostosowania się do zmieniających się potrzeb osoby chorej, co wiąże się z potrzebą uzyskania dodatkowego wsparcia, edukacji i zaangażowania ze strony otoczenia.

Rozdwojenie jaźni może mieć poważne konsekwencje zarówno dla jednostki, jak i dla jej otoczenia. Kluczowym aspektem jest zrozumienie tego zjawiska, edukacja oraz dostęp do odpowiedniego wsparcia i leczenia.

Czy rozdwojenie jaźni jest niebezpieczne? W niektórych przypadkach tak, szczególnie gdy objawy są silne i niepoddane leczeniu. Osoby doświadczające dysocjacji tożsamości mogą doświadczać trudności z kontrolą swoich zachowań, co może prowadzić do działań impulsywnych, samookaleczeń lub prób samobójczych. W skrajnych sytuacjach ich zachowanie może być także niezrozumiałe i stresujące dla otoczenia, co dodatkowo pogarsza sytuację.

Czy wiesz, że…? Rozdwojenie jaźni wpływa na funkcje fizjologiczne w zależności od stanu osobowości, który w danym momencie przejmuje kontrolę nad zachowaniem osoby. Badania laboratoryjne wskazują, że zmianie ulegają m.in.: ostrość wzroku, przewodnictwo elektryczne skóry, EEG, funkcje autonomiczne (takie jak tętno czy oddychanie), poziom odporności na ból oraz uczulenia na różne alergeny.
 

Jak wygląda leczenie rozdwojenia jaźni?

Dysocjacyjne zaburzenie tożsamości znacząco utrudnia codzienne funkcjonowanie osoby zaburzonej. Zmiany tożsamości powodują, że osoba często traci ciągłość wspomnień, ma trudności z podejmowaniem decyzji i utrzymywaniem rutyny życia codziennego. Może również doświadczać dezorientacji, co wpływa na jej relacje społeczne, pracę oraz edukację.
 

Jak diagnozować rozdwojenie osobowości? Do kogo należy się udać, aby otrzymać takie rozpoznanie? Diagnozowanie dysocjacyjnego zaburzenia tożsamości powinno być przeprowadzane przez wykwalifikowanego specjalistę zdrowia psychicznego – psychiatrę bądź psychologa klinicznego. Proces diagnostyczny tego zaburzenia opiera się na szczegółowym wywiadzie, obserwacji objawów, ocenie historii traum oraz analizie charakterystycznych wahań nastroju i zmian osobowości. Pewność diagnosty co do wystąpienia zaburzenia jest kluczowa, aby możliwe było wdrożenie odpowiednich form leczenia oraz dokonanie oceny w celu sformułowania wskazania do ewentualnej hospitalizacji pacjenta.
 

Jak powinno wyglądać leczenie osobowości wielorakiej? Jakie można wyróżnić metody leczenia rozdwojenia jaźni? Leczenie DID opiera się przede wszystkim na długoterminowej psychoterapii indywidualnej, której celem jest integracja osobowości i budowanie stabilności emocjonalnej. Kluczowe znaczenie ma nawiązanie silnego sojuszu terapeutycznego z każdą z osobowości. Leczenie odbywa się najczęściej w trybie ambulatoryjnym, ponieważ hospitalizacja jest trudna do zrealizowania ze względu na ograniczone zasoby i długi czas terapii. Niemniej jednak w przypadkach ostrych kryzysów, takich jak próby samobójcze, depresja czy zachowania agresywne, hospitalizacja może być konieczna. Leczenie przebiega zazwyczaj etapami, a jego skuteczność zależy od ciągłości opieki, poczucia bezpieczeństwa pacjenta i specjalistycznego wsparcia ze strony zespołu terapeutów.
 

Fazy ​​leczenia osobowości wielorakiej:
 

1. Trafienie do placówki terapeutycznej – diagnoza i sojusz terapeutyczny.
2. Pierwsze interwencje terapeutyczne – uspokojenie i ustabilizowanie pacjenta.
3. Zbieranie historii każdej osobowości oraz sposobu ich funkcjonowania – skupienie na rozpoznawaniu problemów każdej osobowości i wzorców interakcji.
4. Rozwój pomocy – skupienie na sposobie działania wydarzenia traumatycznego.
5. Zmierzanie w kierunku integracji osobowości – skupienie na budowaniu komunikacji, odzyskiwaniu wspomnień i poznaniu ich następstw.
6. Integracja-rozdzielczość – pojednanie i współpraca między osobowościami.
7. Oddziaływania terapeutyczne zorientowane na polepszenie funkcjonowania – nauka i utrwalanie nowych umiejętności radzenia sobie.
8. Kontrola i monitorowanie – hospitalizacja zazwyczaj nie jest konieczna.
    

Psychoterapia w leczeniu rozdwojenia jaźni

Osobowość wieloraka, czyli zaburzenie dysocjacyjne tożsamości, w miarę możliwości wymaga jak najszybszego podjęcia oddziaływań psychoterapeutycznych. Im szybsza interwencja, tym większa szansa na skuteczne przepracowanie zaburzenia.
 

Zalecane formy terapii rozdwojenia jaźni:
 

• terapia poznawczo-behawioralna (CBT) – zajmuje się negatywnymi wzorcami myślowymi i zachowaniami; może być pomocna w przypadku chorób współistniejących, takich jak lęk lub depresja,
   
• terapia poznawczo-behawioralna skoncentrowana na traumie (TF-CBT) – jest to kompleksowa i zindywidualizowana strategia leczenia; jej celem jest przepracowanie negatywnych wzorców myślenia i zachowania związanych z traumą oraz skuteczne leczenie chorób współistniejących, w tym lęku i depresji,
   
• hipnoterapia – to metoda terapeutyczna oparta na wykorzystaniu transu i hipnozy; pomaga w dostępie i integracji traumatycznych wspomnień, a także umożliwia komunikację między stanami osobowości; ta forma leczenia musi być stosowana z ostrożnością, nie jest odpowiednia dla wszystkich pacjentów,
   
• terapia rodzinna – pomaga w edukacji członków rodziny na temat dysocjacyjnego zaburzenia tożsamości; pomaga w zapewnieniu wsparcia rodzinie i polepszeniu stosunków między rodziną a pacjentem.

Terapia dysocjacyjnego zaburzenia tożsamości to proces wymagający czasu, cierpliwości i głębokiego zaangażowania zarówno ze strony pacjenta, jak i terapeuty. Jej głównym celem jest stopniowa integracja osobowości alternatywnych w jedną spójną tożsamość, co często wiąże się z koniecznością konfrontacji z bolesnymi, traumatycznymi wspomnieniami. Choć droga do zdrowienia bywa trudna, to odpowiednio dobrane metody terapeutyczne oraz empatyczne wsparcie terapeuty mogą znacząco zwiększyć szanse na poprawę jakości życia osoby zmagającej się z tym zaburzeniem.

ZAREZERWUJ WIZYTĘ

 

Bibliografia

Marchwicki, P. (2004). OSOBOWOŚĆ WIELORAKA. Kryteria diagnostyczne i modele etiologiczne. Seminare, 20, 357–368.
Romero-Lopez, M. J. (2016). A review of the dissociative disorders: from multiple personality disorder to the posttraumatic stress. Anales de Psicología, 32(2), 448–456.
Saxena, M., Tote, S., Sapkale, B. (2023). Multiple Personality Disorder or Dissociative Identity Disorder: Etiology, Diagnosis, and Management. Cureus, 15(11), e49057.